विलोम या विपरीतार्थक शब्द

भूमिका

“उल्टे अर्थों में प्रयुक्त होने वाले शब्दों को विलोम शब्द कहते हैं।” विलोम को विपरीतार्थक, प्रतिलोमार्थक और विपर्यावाची शब्द भी कहते हैं।

विलोम शब्द सदैव ‘सजातीय’ होते हैं, अर्थात् शब्द का विलोम उसी ‘व्याकरणिक कोटि’ का होगा जिसका वह मूल शब्द है; यथा – संज्ञा पद का विलोम संज्ञापद, विशेषण का विलोम विशेषण, क्रिया का विशेषण क्रियापद और क्रिया विशेषण का विलोम क्रिया विशेषण होता है।

इसी संदर्भ में यह भी ध्यान रखने की बात है कि तत्सम शब्द का विलोम तत्सम हो और तद्भव का तद्भव; जैसे – ‘रात – दिन’ और ‘रात्रि – दिवस’। इसी तरह यदि शब्द फ़ारसी या अरबी हो तो विलोम भी उसी भाषा का होगा; जैसे – ‘औरत – आदमी’ (अरबी भाषा)।

परन्तु यह भी ध्यान रखने की आवश्यकता है कि परीक्षाओं (बहुविकल्पीय प्रश्नों) में कभी-कभी इन नियमों का पालन नहीं होता इसलिये हमें दिये गये विकल्पों में से ही सही उत्तर चुनना होता है। ऐसे में दिये गये विकल्प में से सबसे सटीक विकल्प चुनना होता है अर्थात् तत्सम का तत्सम और समान भाषा का विलोम शब्द न हो तो तत्सम का तद्भव और दूसरी भाषा विकल्प चुना जायेगा। हाँ मुख्य परीक्षा में लिखते समय इसका ध्यान रखना आवश्यक है।

विलोम निर्माण की विधि

  1. उपसर्गों की सहायता से विलोम शब्द का निर्माण
  2. उपसर्ग परिवर्तन करके विपरीतार्थक शब्द का निर्माण
  3. लिंग परिवर्तन करके विलोम शब्द का निर्माण
  4. प्रत्ययवत् प्रयुक्त शब्द परिवर्तन द्वारा विपरीतार्थक शब्द निर्माण
  5. नञ् द्वारा विलोम शब्द का निर्माण
  6. भिन्न शब्दों द्वारा विलोम शब्द निर्माण
  7. एक साथ आने वाले विलोम शब्द
  • निर्, निस्, निश्, निष् का विलोम प्रायः स, सत् होता है।
  • सु, सत् का विलोम कु या दुर् होता है।
  • अ, अन् से बनने वाले विलोम शब्दों की संख्या अधिक है।
  • ‘नञ्’– अन् अव्यय संस्कृत व्याकरण में यह निषेधार्थक ‘नञ्’ अव्यय का स्थानादेश है और अभाव या निषेध सूचित करने के लिये स्वर से आरम्भ होने वाले शब्दों से पहले प्रयुक्त होता है।

उपसर्गों की सहायता से विलोम शब्द का निर्माण

‘अ’ उपसर्ग जोड़कर

  • न्याय – अन्याय
  • धार्मिक – अधार्मिक
  • प्रत्यत्यक्ष – अप्रत्यक्ष
  • हिंसा – अहिंसा
  • सामान्य- असामान्य
  • सभ्य – असभ्य
  • लौकिक – अलौकिक
  • कर्म – अकर्म

‘अन्’ उपसर्ग द्वारा

  • अस्तित्व – अनस्तित्व
  • अंगीकार – अनंगीकार
  • औपचारिक – अनौपचारिक
  • उदात्त – अनुदात
  • उत्तरित – अनुत्तरित
  • अभिज्ञ – अनभिज्ञ, अज्ञ
  • अभिज्ञ – जानने वाला, ज्ञाता, कुशल
  • अभिज्ञ = ज्ञ = विज्ञ

‘अप’ उपसर्ग जोड़कर

  • कीर्ति – अपकीर्ति
  • यश – अपयश
  • उत्कर्ष – अपकर्ष
  • सामान्य – अपसामान्य

‘निर्’ उपसर्ग जोड़कर

  • आदर – निरादर
  • सामिष – निरामिष
  • साकार – निराकार
  • सापेक्ष – निरपेक्ष
  • सलज्ज – निर्लज्ज
  • अभिमान – निरभिमान

‘निस्’, ‘निश्’, ‘निष्’ उपसर्ग जोड़कर

  • सचेष्ट – निश्चेष्ट
  • सक्रिय – निष्क्रिय
  • सशुल्क – निःशुल्क / निश्शुल्क
  • सुकर्म – दुष्कर्म
  • पाप – निष्पाप
  • तेज – निस्तेज

‘दुर्’, ‘दुस्’ उपसर्ग जोड़कर

  • सुव्यवस्थित – दुर्व्यवस्थित
  • सुबोध – दुर्बोध
  • सत्कर्म – दुष्कर्म
  • सज्जन – दुर्जन
  • सच्चरित्र – दुश्चरित्र

‘कु’ उपसर्ग जोड़कर

  • सुपुत्र – कुपुत्र
  • सुमार्ग – कुमार्ग
  • सुपात्र – कुपात्र
  • सुपाच्य – कुपाच्य
  • सन्मार्ग – कुमार्ग

‘प्रति’ उपसर्ग जोड़कर

  • आगमन – प्रत्यागमन
  • वादी – प्रतिवादी
  • आगामी – प्रतिगामी
  • घात – प्रतिघात
  • रूप – प्रतिरूप

‘वि’ उपसर्ग जोड़कर

  • सम्मुख – विमुख
  • योजन – वियोजन
  • राग – विराग
  • देश – विदेश

उपसर्ग परिवर्तन द्वारा

  • आदान – प्रदान
  • सुलभ – दुर्लभ
  • आयात – निर्यात
  • संयोग – वियोग

लिंग परिवर्तन द्वारा

अज (बकरा) – अजा (बकरी)

आजा (पितामह) – आजी (पितामही)

काका – काकी

कुत्ता – कुत्ती (कुतिया)

गाय – बैल

घोड़ा – घोड़ी

चाचा – चाची

चींटा – चींटी

जनक – जननी

जेठ – जेठानी

दादा – दादी

देवर – देवरानी

नर – नारी

नाई – नाइन

नाना – नानी

नौकर – नौकरानी

पागल (पगला) – पगली

पुत्र – पुत्री

फुआ (बुआ, फूफी) – फूफा

बकरा – बकरी

बाघ (व्याघ्र) – बाघनी (व्याघ्री)

बावरची – बावरचिन

बेटा – बेटी

भाई – बहन (बहिन)

भाई – भौजाई

भिक्षुक (भिक्षु) – भिक्षुणी (भिक्षुकी)

भिखमंगा – भिखमंगिन

भिखारी – भिखारिन

भील – भीलनी

भैया – भाभी, भौजी

माँ – बाप

माता – पिता

मामा – मामी

मृग – मृगी

मौसा – मौसी

राजा – रानी

लड़का – लड़की

वर – वधू, कन्या

शेर – शेरनी

सहोदर – सहोदरा

सास – श्वसुर

साला – साली

सिंह – सिंहनी

सुत – सुता

हंस – हंसिनी

हाथी – हथिनी

हिरन (हरिण) – हिरनी (हरिणी)

 

प्रत्ययवत प्रयुक्त शब्द-परिवर्तन द्वारा

  • केंद्राभिगामी – केंद्रापसारी
  • गतिवान( ~मान) – गतिहीन
  • दयापूर्ण –  दयाशून्य –
  • श्रीयुत् – श्रीहीन
  • गतिविकास – गतिह्रास

‘नञ्’ द्वारा

  • सभ्य – असभ्य
  • सम्भव – असम्भव
  • लौकिक – अलौकिक
  • आदि – अनादि
  • क्षर – अक्षर

# नञ् : अन् अव्ययय [संस्कृत] संस्कृत व्याकरण में यह निषेधार्थक ‘ नञ्‘ अव्यय का स्थानादेश है और अभाव या निषेध सुचित करने के लिये स्वर से आरम्भ होनेवाले शब्दों के पहले लगता है।

भिन्न शब्द द्वारा

  • लाभ – हानि
  • कटु – मधु
  • गुरु – लघु / हलका
  • मूक – वाचाल

एक साथ आने वाले विलोम शब्द

अंदर – बाहर

अपना – पराया

अमीर – गरीब

आगे – पीछे

आदि – अंत

आना – जाना

आय – व्यय

आयात – निर्यात

आशा – निराशा

उचित – अनुचित

उठना – बैठना

उत्थान – पतन

ऊँचा – नीचा

क्रय – विक्रय

खट्टा – मीठा

खाद्य – अखाद्य

गुण – दोष

छोटा – बड़ा

जड़ – चेतन

जय – पराजय

जीना – मरना

दिन – रात

धनी – निर्धन

धर्म – अधर्म

नर – नारी

नया – पुराना

पाप – पुण्य

मान – अपमान

मान – सम्मान

राजा – रंक

राजा – रानी

लेन – देन

लाभ – हानि

संत – असंत

सगुण – निर्गुण

सुख – दुःख

स्त्री – पुरुष

हर्ष – विषाद

हार – जीत

 

शब्द – विलोम संग्रह

स्वर

‘अ’

शब्दविलोम
अंकुशनिरंकुश
अंगीकरणअनंगीकरण
अंगीकारअनंगीकार, बहिष्कार, अस्वीकार
अंतआदि, अनंत
अंतःकरणबहिःकरण
अंतर्द्वंद्वबहिर्द्वंद्व
अंतिमअनंतिम, आरम्भिक, प्रथम
अंतरंगबहिरंग
अंदरबाहर
अंधकारप्रकाश, आलोक
अंधेराउजाला
अंशतःपूर्णतः
अकंटककंटकित, कंटकाकीर्ण
अकर्त्तव्यकर्त्तव्य
अकर्मकसकर्मक
अकलुषकलुष
अकालसुकाल
अकेलादुकेला
अक्खड़भद्र
अक्रूरक्रूर
अक्षतविक्षत, क्षत
अक्षमसक्षम
अक्षुण्णक्षुण्ण
अखंडनीयखंडनीय
अगमसुगम, गम
अगम्यगम्य
अगलापिछला
अगवाड़ापिछवाड़ा
अगाड़ीपिछाड़ी
अगाधछिछला
अग्निजल
अग्रपश्च
अग्रगामीपश्चगामी, प्रतिगामी
अग्रजअनुज
अग्राह्यग्राह्य
अग्रिमअंतिम
अघोषसघोष, घोष
अचलसचल, चल
अचिन्तनीयचिन्तनीय
अचिंत्यचिंत्य
अच्छाबुरा, खराब
अच्छाईबुराई
अच्युतच्युत
अजलसजल
अज्ञ (ज्ञानशून्य, मूर्ख, अचेतन, अज्ञानी, अनजान, नासमझ)विज्ञ, प्रज्ञ, सर्वज्ञ
अज्ञातज्ञात
अज्ञानप्रज्ञान, ज्ञान
आज्ञानीज्ञानी
अज्ञेयज्ञेय
अटल, अडिगडाँवाडोल, ढुलमुल, चंचल
अतलवितल
अतिन्यून, अल्प
अतिकायकृशकाय
अतिक्रम, अतिक्रमणअनतिक्रम, अनतिक्रमण
अतिथिआतिथेय
अतिवृष्टिअनावृष्टि
अतुलतुल्य
अत्यंतअल्प
अत्यधिकअत्यल्प, स्वल्प
अथइति
अथाहछिछला
अदक्षदक्ष
अदोषसदोष
अदृश्यदृश्य
अद्यतनअनद्यतन, पुरातन
अधमउत्तम, श्रेष्ठ, महान्
अधर्मसधर्म, धर्म
अधिकन्यून, अल्प, थोड़ा, कम
अधिकतमन्यूनतम, अल्पतम
अधिकताअल्पता, न्यूनता
अधिकारीअनधिकारी
अधिकृतअनधिकृत
अधिगतअनधिगत
अधिगम्यअनधिगम्य (जो पहुँच से बाहर हो, अप्राप्य, दुष्प्राप्य)
अधित्यकाउपत्यका
अधिमूल्यनअवमूल्यन
अधिष्ठित

१.     ठहरा हुआ, बसा हुआ, स्थापित।

२.     निर्वाचित, नियुक्त।

अनधिष्ठित
अधीनअनधीन, स्वतंत्र, स्वाधीन
अधुनातनपुरातन, प्राचीनतम
अधूरापूरा
अधोगामीऊर्ध्वगामी
अधोमुखऊर्ध्वमुख
अधोमुखीउर्ध्वमुखी
अधोलिखितउपरिलिखित
अध्ययनअनध्ययन
अध्यवसायअनध्यवसाय
अध्यापकछात्र
अध्यायअनध्याय
अनंतअंत, सांत, ससीम
अनभिज्ञ

(अन् + अभि + ज्ञ :- अन् = विपरीत अर्थ, अभि = विशेष ज्ञान, ज्ञ = जाननेवाला)

भिज्ञ, अभिज्ञ
अनभिज्ञताभिज्ञता
अनाजीफलाहारी
अनातपआतप
अनाथसनाथ
अनायाससायास
अनावर्षणअतिवर्षण, अतिवृष्टि
अनावृतआवृत
अनावृत्तआवृत्त
अनावृत्तिआवृत्ति
अनाहूतआहूत
अनिवार्यनिवार्य, ऐच्छिक, वैकल्पिक
अनुकूलअननुकूल, प्रतिकूल
अनुकूलताप्रतिकूलता
अनुक्रियाप्रतिक्रिया
अनुग्रहविग्रह, निग्रह, कोप, दण्ड
अनुजअग्रज
अनुदारउदार
अनुनासिकनिरनुनासिक, अननुनासिक
अनुभवअनुभवहीनता
अनुभवीअनुभवहीन
अनुभूतअननुभूत
अनुमतअननुमत
अनुयायीविरोधी
अनुरक्तविरक्त
अनुरक्तिविरक्ति
अनुरागविराग, द्वेष
अनुरूपअननुरूप
अनुलोमप्रतिलोम, विलोम
अनुशासितअनुशासनहीन
अनृतऋत
अनेकांतएकांत
अनैक्यऐक्य
अन्तर्मुखीबहिर्मुखी
अन्तर्द्वन्द्वबहिर्द्वन्द्व
अन्तर्साक्ष्यबहिर्साक्ष्य
अन्यायीन्यायी, न्यायशील
अन्वयअनन्वय
अन्वितअनन्वित
अन्वितिअनन्विति
अपकर्षउत्कर्ष
अपकारउपकार
अपनापराया
अपनापनपरायापन
अपमानसम्मान
अपराधीनिरपराध

(निरपराधी)

अपराह्नपूर्वाह्न
अपरिहार्यपरिहार्य
अपव्ययमितव्यय
अपव्ययीमितव्ययी
अपशकुनशकुन
अपेक्षाउपेक्षा, अनपेक्षा
अपेक्षितअनपेक्षित, उपेक्षित
अबाधसबाध, बाधित
अभिज्ञअनभिज्ञ
अभिज्ञताअनभिज्ञता
अभिनंदनीयनिन्दनीय
अभिप्रेतअनभिप्रेत
अभिमानीनिरभिमान

(निरभिमानी)

अभिमुखप्रतिमुख
अभिलषितअनभिलषित
अभिव्यक्तअनभिव्यक्त
अभिशापवरदान, आशीष, आशीर्वाद
अभिसरणअपसरण
अभिहितअनभिहित
अभ्यस्तअनभ्यस्त
अभ्यासअनभ्यास
अमरमर्त्य
अमावस्यापूर्णिमा
अमितपरिमित, मित, सीमित
अमीरगरीब
अमीरीगरीबी
अमृतविष
अरिष्टरिष्ट
अरुचिसुरुचि, रुचि
अर्जनव्ययन, वर्जन
अर्जितअनर्जित
अर्थअनर्थ
अर्थवानअर्थहीन, निरर्थक
अर्पणग्रहण
अर्पितग्रहीत, गृहीत, अनर्पित
अर्वाचीनप्राचीन
अर्हअनर्ह
अर्हताअनर्हता
अलभ्यलभ्य
अल्पअधिक, महा, बहु, बहुत, प्रचुर
अल्पकालीनदीर्घकालीन
अल्पज्ञबहुज्ञ
अल्पप्राणमहाप्राण
अल्पमतबहुमत
अल्पसंख्यकबहुसंख्यक
अल्पायुदीर्घायु
अवकाशअनवकाश
अवगतअनवगत
अवगाह्यअनवगाह्य
अवज्ञाआज्ञापालक
अवतलउत्तल
अवध्यवध्य
अवनतउन्नत
अवनतिउन्नति
अवनिअम्बर
अवरप्रवर
अवरोधअनवरोध
अवरोहआरोह
अवलंबअनवलंब, निरवलंब, निरालंब
अवलंबितअनवलंबित
अवर्षणवर्षण
अवशेष (शेष)निःशेष (समाप्त)
अवसरअनवसर
अवस्थितअनवस्थित
अवाक्सवाक्
अविचलनिश्चल, डाँवाडोल, ढुलमुल
अविच्छिन्नविच्छिन्न
अविस्मरणीयविस्मरणीय
अव्यक्तव्यक्त, अभिव्यक्त
अव्यवस्थितव्यवस्थित
अशक्तसशक्त
अशनअनशन
अश्लीलश्लील
असलीनकली
असम्भवसम्भव
असाध्यसाध्य
असावधानसावधान
असीमससीम, सीमित
असुविधासुविधा
असूयाअनसूया
अस्तउदय
अस्तित्वअनस्तित्व
अस्तेयस्तेय
अस्त्र

(फेंककर चलाया जानेवाला हथियार)

शस्त्र

(हाथ में लेकर चलाया जानेवाला हथियार)

अस्त्रीकरणनिरस्त्रीकरण
अस्वस्थस्वस्थ
अस्वीकारस्वीकार, अंगीकार
अहंकारअनहंकार
अहंकारीनिरहंकार

(निहंकारी)

अहिंसाहिंसा

‘आ’

शब्दविलोम
आंतरबाह्य
आकर्षकअनाकर्षक, अपकर्षक, विकर्षक
आकर्षणअनाकर्षण, अपकर्षण, विकर्षण
आकलनविकलन
आकम्पितनिष्कम्प
आकांक्षाअनाकांक्षा
आकारनिराकार
आकाशपाताल
आकीर्णविकीर्ण
आकुंचनप्रसारण
आकृष्टअनाकृष्ट
आक्रमणप्रतिरक्षा
आक्रांतअनाक्रांत
आक्रामकआक्रमित, प्रतिरक्षा
आख्येयअनाख्येय
आगपानी
आगतअनागत
आगमअनागम
आगमनप्रस्थान, प्रत्यागमन, गमन, अनागम
आगामीविगत, प्रतिगामी
आग्रहदुराग्रह, अनाग्रह
आचारअनाचार
आच्छादनअनाच्छादन
आच्छादितअनाच्छादित
आजादीगुलामी
आज्ञाकारीअनाज्ञाकारी, अवज्ञाकारी
आज्ञापालनअवज्ञा
आडंबरसादगी
आडंबरपूर्णआडंबरहीन, निराडंबर
आतपअनातप, निरातप, छाया
आतुरअनातुर
आत्मनिर्भरअनुजीवी, परजीवी, परनिर्भर
आत्मसंशयआत्मविश्वास
आत्मापरमात्मा, अनात्मा
आत्मावलम्बीपरावलम्बी
आत्मोन्मुखीपरोन्मुखी
आदरअनादर, निरादर
आदरणीयअनादरणीय
आदर्शयथार्थ
आदानप्रदान
आदिअंत, अनादि
आदिष्टअनादिष्ट, निषिद्ध
आद्यअंत्य
आदृतअनादृत, निरादृत, तिरस्कृत
आधारआधेय, लम्ब, निराधार
आधिक्यअनाधिक्य, अभाव
आधुनिकप्राचीन, पुराना
आध्यात्मवादीभौतिकतावादी
आध्यात्मिकसांसारिक, भौतिक, लौकिक
आनंदविषाद, शोक, निरानंद
आनंदमयविषादपूर्ण, शोकमग्न
आनाजाना
आपत्तिसंपत्ति, अनापत्ति
आपदनिरापद
आपसदारीदुजायगी
आपूरितरिक्त
आप्तआनाप्त
आबादसूना, बरबाद, निर्जन, एकांत
आभ्यंतर, आभ्यंतरिकवाह्य (बाह्य)
आमंत्रितअनामंत्रित
आमखास
आमदनीखर्च
आमिषनिरामिष
आयव्यय
आयातनिर्यात
आयोजनवियोजन
आरम्भअंत, समापन, समाप्त
आरम्भिकअंतिम
आराध्य, आराधनीयदुराराध्य
आरामतकलीफ
आरूढ़अनारूढ़
आरोहअवरोह
आरोहणअवरोहण
आरोहीअवरोही
आर्जवअनार्जव
आर्द्रअनार्द्र, शुष्क
आर्यअनार्य
आर्षअनार्ष
आलसीकर्मठ, कर्मण्य
आलम्ब, आलम्बनआलम्बित, अवलम्बित

(निरालम्ब)

आलोकअंधकार, तिमिर
आवरणनिरावरण, अनावरण
आवर्तक (आवर्त्तक)अनावर्तक
आवर्षणअनावर्षण
आवश्यकअनावश्यक
आविर्भावतिरोभाव, अवसान
आवृतअनावृत, निरावृत
आवृत्तअनावृत्त
आवृष्टिअनावृष्टि
आवेशितअनावेशित
आशानिराशा, दुराशा
आशावादीनिराशावादी
आशीषअभिशाप
आशीर्वादअभिशाप, शाप
आशुतोषदुराराध्य
आश्रितअनाश्रित, निरालंब, निराश्रय, निराश्रित, बेसहारा
आसक्तअनासक्त, विरक्त
आसानमुश्किल
आसानीमुश्किल
आसीनअनासीन
आस्तिकनास्तिक
आस्तिकतानास्तिकता
आस्थाअनास्था
आहतअनाहत
आहारनिराहार, अनाहार
आहार्यअनाहार्य
आहूतअनाहूत
आह्वानविसर्जन

‘इ’

शब्दविलोम
इंद्रियगोचरइंद्रियातीत, इंद्रियागोचर
इकतरफादुतरफा
इच्छाअनिच्छा
इच्छितअनिच्छित, अनचाहा
इच्छुकअनिच्छुक
इज्जतबेइज्जती

(बेइज्जत)

इतिअथ
इधरउधर
इष्टअनिष्ट
इहलोकपरलोक

‘ई’

शब्द विलोम
ईदमुहर्रम
ईप्सितअनीप्तित
ईमानदारबेईमान
ईमानदारीबेईमानी
ईशअनीश
ईश्वरजीव, अनीश्वर
ईश्वरवादीअनीश्वरवादी
ईर्ष्याअनीर्ष्या
ईहाअनीहा

‘उ’

शब्दविलोम
उक्तअनुक्त
उगनाडूबना
उग्रसौम्य
उचितअनुचित
उच्चअनुच्च, निम्न, नीचा
उच्चरितअनुच्चरित
उच्छिष्टअनुच्छिष्ट
उच्छ्वासनिःश्वास
उज्ज्वलधूमिल
उठनाबैठना
उठानागिराना, बैठाना
उतरनाचढ़ना
उतारचढ़ाव
उत्कर्षअपकर्ष
उत्कृष्टनिकृष्ट
उत्कृष्टतानिकृष्टता
उत्तमअनुत्तम, अधम
उत्तरप्रश्न, दक्षिण, अनुत्तर
उत्तरदायित्वअनुत्तरदायित्व
उत्तरायणदक्षिणायण
उत्तरार्द्धपूर्वार्द्ध
उत्तरितअनुत्तरित
उत्तरीदक्षिणी
उत्तीर्णअनुत्तीर्ण
उत्तेजनप्रशमन (प्रशम), शमन, शांति
उत्तेजितअनुत्तेजित, शांत, प्रशमित, शमित
उत्थानपतन
उत्थितपतित
उत्पत्तिविनाश, प्रलय
उत्पन्नअनुत्पन्न, मृत
उत्पादकअनुत्पादक
उत्तमर्ण

(ऋण देने वाला)

अधमर्ण

(ऋण लेने वाला)

उत्साहअनुत्साह, निरुत्साह
उत्साहीअनुत्साही
उत्सुकउनुत्सुक
उत्सुकताअनुत्सकता
उदग्रअनुदग्र
उदयअस्त
उदयाचलअस्ताचल
उदात्तअनुदात्त
उदारअनुदार, कृपण
उदारताअनुदारता, कृपणता
उदासीनआसक्त
उदितअस्त
उद्गमविलय, विलोपन
उद्घाटनसमापन, विसर्जन
उद्देश्यनिरुद्देश्य
उद्धतअनुद्धत, सौम्य, विनीत, विनत
उद्धृतअनुद्धृत
उद्भवअवसान, पराभव
उद्भूतअनुद्भूत, पराभूत
उद्यतअनुद्यत
उद्यमआलस्य, अनुद्यम
उद्यमीआलसी, निरुद्यम, अनुद्यमी
उद्योगीअनुद्योगी
उद्विग्नअनुद्विग्न, निरुद्विग्न
उद्वेगनिरुद्वेग
उधारनकद
उन्नतअनुन्नत, अवनत
उन्नतिअवनति, अनुन्नति, गिरावट
उन्मत्तअनुन्मत्त
उन्मीलननिमीलन
उन्मुखविमुख
उन्मूलनरोपण, वपन
उन्नयनअवनयन
उपकारअपकार, अनुपकार
उपकारकअनुपकारक, अपकारक
उपकारीअनुपकारी
उपगतअनुपगत
उपचयअपचय
उपचारअनुपचार, अपचार
उपजाऊअनुपजाऊ, ऊसर, बंजर
उपत्यकाअधित्यका
उपभुक्तअनुपभुक्त
उपमाउपमित, उपमान, उपमापक, उपमेय
उपमानउपमेय, व्यतिरेक
उपमितअनुपमित
उपमेयअनुपमेय, उपमान
उपयुक्तअनुपयुक्त
उपयुक्तताअनुपयुक्तता
उपयोगअनुपयोग, दुरुपयोग, दुष्प्रयोग
उपयोगीअनुपयोगी, निरुपयोगी
उपरिअधः
उपरिलिखितनिम्नलिखित, अधोलिखित
उपलब्धअनुपलब्ध
उपलब्धिअनुपलब्धि
उपसर्गप्रत्यय
उपस्थितअनुपस्थित
उपस्थितिअनुपस्थिति
उपादेयअनुपादेय
उपार्जितअनुपार्जित
उपेक्षाअपेक्षा, अनपेक्षा
उपेक्षितअनपेक्षित, अनपेक्ष्य, अपेक्षित
उर्वरअनुर्वर, ऊसर, बंजर
उल्लंघनअनुल्लंघन
उल्लासविषाद, अवसाद
उष्ण

(ऊष्ण)

शीतल

‘ऊ’

शब्दविलोम
ऊँचनीच
ऊँचानीचा
ऊधमशान्ति
ऊर्ध्वअधः, अधर
ऊपरनीचे
ऊषासंध्या
ऊष्माशीतलता

‘ऋ’

शब्दविलोम
ऋजुवक्र
ऋणधन
ऋणग्रस्तऋणमुक्त
ऋणात्मकधनात्मक
ऋतअनृत
ऋद्धविपन्न
ऋद्धिविपन्नता
ऋषभऋषभी

‘ए’

शब्दविलोम
एकअनेक
एकतंत्रबहुतंत्र
एकताअनेकता
एकत्रविकीर्ण
एकदलीयबहुदलीय
एकनिष्ठसर्वनिष्ठ
एकपक्षीयबहुपक्षीय
एकपत्नीकबहुपत्नीक, बहुपतिका
एकवचनबहुवचन
एकश्रुतबहुश्रुत
एकांकीअनेकांकी
एकांगीसर्वांगीण
एकाकीअनेकाकी, दुकेला
एकाग्रचंचल, अनेकाग्र
एकाग्रचित्तअन्यमनस्क, दुचित्ता
एकार्थकअनेकार्थक
एकाधिकारअनेकाधिकार
एकेश्वरवादबहुदेववाद
एड़ीचोटी

‘ऐ’

शब्दविलोम
ऐंद्रीइंद्र
ऐक्यअनैक्य
ऐच्छिकअनैच्छिक
ऐतिहासिकअनैतिहासिक
ऐंद्रिय, ऐंद्रियकअनैंद्रिय
ऐश्वर्यअनैश्वर्य
एषणाअनैषणा, निष्काम
ऐहिकपारलौकिक

‘ओ’

शब्दविलोम
ओजस्वीनिस्तेज
ओतप्रोतविहीन
ओछागंभीर
ओहवाह

‘औ’

शब्द विलोम
औचित्यअनौचित्य
औदार्यअनौदार्य
औदीच्यदाक्षिणात्य, दाक्षिण्य
औपचारिकअनौपचारिक
औपचारिकताअनौपचारिकता
औरतआदमी, मर्द
औरसदत्तक, अनौरस
औषधिअनौषधि

‘क’ वर्ग

क’

शब्दविलोम
कंजूसशाहखर्च, मुक्तहस्त, उदार
कंटकपुष्प, अकंटक
कंपितअकंपित
कच्चापका, पक्का
कटुप्रिय, मधु, मधुर, मृदु
कठिनसरल
कठोरकोमल, मृदु
कड़ामुलायम
कड़ुआमीठा
कथनीयअकथनीय
कथितअकथित
कथ्यअकथ्य
कदाचारसदाचार
कदाचितनिश्चित
कनिष्ठज्येष्ठ, वरिष्ठ
कपटीनिष्कपट, निश्छल
कपूतसपूत
कभी-कभीसदा, हमेशा
कमज्यादा, अधिक
कमजोरतगड़ा
कमीबहुतायत
करुणनिष्ठुर, निर्दय, निर्मम, क्रूर, कठोर, बेरहम
करुणानिष्ठुरता, निर्ममता, निर्दयता, कठोरता, क्रूरता
कर्कशमधुर, कोमल
कर्ताअकर्ता, भोक्ता
कर्मअकर्म
कर्मठअकर्मण्य, आलसी
कर्मण्यअकर्मण्य
कर्मण्यताअकर्मण्यता
कर्षणअकर्षण
कलंकितनिष्कलंक, अकलंकित
कलंकीनिष्कलंकी
कलमीबीजू
कलियुग (कलि, कलयुग)सतयुग (सत्ययुग)
कलुषनिष्कलुष, अकलुष
कल्पनातीतकल्पनीय
कल्पनीयअकल्पनीय, कल्पनातीत
कल्पितअकल्पित, यथार्थ, वास्तविक
कल्याणअकल्याण, अहित, अशुभ
कसाढीला
कसूरवारबेकसूर
कहाअनकहा
कहीं-कहींसब जगह, सर्वत्र
काजअकाज
काट्यअकाट्य
काबिलनाकाबिल
कामनिष्काम, अकाम
कामयाबनाकामयाब
कामयाबीनाकामयाबी
कामीअकाम, निष्काम
कायरनिडर, साहसी
कारणअकारण
कार्यअकार्य
कालअकाल
कालागोरा
काल्पनिकवास्तविक
किस्मतवरबदकिस्मत
कीर्तिअपकीर्ति
कीर्तिकरअकीर्तिकर
कुंठितअकुंठित, तीखा, धारदार
कुंदतीक्ष्ण
कुकृत्यसुकृत्य
कुख्यातविख्यात
कुटिलसरल
कुटिलतासरलता
कुपरिणामसुपरिणाम
कुपात्रसुपात्र
कुपुत्रसुपुत्र
कुप्रथासुप्रथा
कुफलसुफल
कुप्रबंधसुप्रबंध
कुमारीविवाहिता
कुरूपसुरूप
कुलदीपकुलांगार
कुलीनअकुलीन
कुव्यवस्थासुव्यवस्था, अव्यवस्था
कुशलअकुशल
कुशलताअकुशलता
कुसंगसुसंग, सत्संग
कुसंगतिसुसंगति, सत्संगति
कुसुमवज्र
कृतअकृत
कृतकार्यअकृतकार्य, विफल-मनोरथ
कृतज्ञअकृतज्ञ, कृतघ्न
कृतज्ञताअकृतज्ञता
कृत्रिमअकृत्रिम, प्रकृत

प्राकृतिक, नैसर्गिक, स्वाभाविक

कृत्रिमताअकृत्रिमता
कृपणदाता
कृपणताउदारता
कृपाअकृपा, अवकृपा, कोप
कृशपुष्ट, स्थूल, हृष्ट-पुष्ट, पीन
कृष्णशुक्ल, श्वेत
कृष्टअकृष्ट
केंद्रपरिधि
के अंदरके बाहर
के नीचेके ऊपर
कोपकृपा
कोमलकठोर
कोमलताकठोरता
कोलाहलशान्ति
कौटिल्यआर्जव
क्रमअक्रम
क्रमहीनक्रमबद्ध
क्रमिकअक्रमिक
क्रयविक्रय
क्रियाप्रतिक्रिया
क्रूरअक्रूर, सदय, दयालु
क्रूरताकरुणा
क्रोधक्षमा
क्लिष्टसरल, सहज

‘क्ष’

शब्दविलोम
क्षणिकशाश्वत, चिरंतन
क्षतअक्षत
क्षतिलाभ
क्षमअक्षम
क्षमताअक्षमता
क्षमादण्ड
क्षम्यअक्षम्य
क्षयअक्षय
क्षरअक्षर
क्षीणअक्षीण, पुष्ट
क्षुण्णअक्षुण्ण
क्षुद्रविशाल, महान्, विराट्
क्षुब्धअक्षुब्ध, शान्त

‘ख’

शब्दविलोम
खंडअखंड
खंडनमंडन
खंडनीयमंडनीय
खंडितअखंडित, अखंड
खगमृग
खगोलभूगोल
खराखोटा
खरीदबिक्री
खरीदनाबेचना
खलनायकनायक
खाद्यअखाद्य
खालीभरा
खासआम
खिलनामुरझाना
खिलामुरझाया
खीझनारीझना
खुलाबंद, अवरुद्ध
खुशनाखुश
खुशकिस्मतबदकिस्मत
खुशमिजाजबदमिजाज
खुशीगम, गमी
खुशी-खुशीबेमन से
खूबीखामी
खूबसूरतबदसूरत
खेचरभूचर
खेदप्रसन्नता, हर्ष, खुशी
ख्यातअख्यात, अज्ञात, कुख्यात

‘ग’

शब्दविलोम
गंभीरअगंभीर, उथला, छिछला, चंचल, मुखर, वाचाल, चपल
गगनधरा, पृथ्वी
गणतंत्रराजतंत्र
गणनीयअगणनीय, अगण्य
गण्यअगण्य, नगण्य
गतआगत, प्रत्यागत
गतिविराम, अवरोध, अगति
गत्यात्मकस्थिर
गद्यपद्य
गमनआगमन
गमनीयअगमनीय
गरलसुधा
गरीबअमीर
गरिमालघिमा
गर्मठंडा
गर्मीसर्दी
गलतसही
गहराछिछला
गाढ़ापतला
गिरानाउठाना
गीतअगीत
गीर्णउद्गीर्ण
गीलासूखा
गुणअवगुण, दोष
गुणाढ्यगुणहीन
गुणीनिर्गुणी
गुनाहगारबेगुनाह
गुप्तप्रकट
गुमसुमबातूनी, बड़बड़िया, बड़बोला
गुरुहल्का, लघु
गुरुत्वलघुत्व
गुरूशिष्य
गुह्यप्रकट, व्यक्त
गूढ़अगूढ़, प्रकट
गृहपगृहिणी, गृहदेवी, गृहलक्ष्मी
गृहपतिगृहपत्नी, गृहदेवी, गृहलक्ष्मी
गृहस्थ, गृहीसंन्यासी, यति
गृहस्वामीगृहस्वामिनि, गृहदेवी, गृहलक्ष्मी
गेयअगेय
गोचरअगोचर
गोपनीयप्रकाशनीय, प्रकाश्य, व्यक्त
गोप्यप्रकाश्य
गोरीसाँवली
गौणमुख्य, प्रधान
गौरवलाघव
ग्रस्तमुक्त
ग्रहणत्याग, परित्याग
ग्रामनगर
ग्रामीणनागर, शहरी, नागरिक
ग्राम्यनागर, वन्य
ग्राह्यअग्राह्य, त्याज्य
ग्रहीतादाता
ग्रीष्मशीत, शरद (शरत्)

 ‘घ’

शब्दविलोम
घटकसमुदाय
घटतीबढ़ती
घटनाबढ़ना
घटावजोड़
घटितअघटित
घटियाबढ़िया
घनाविरल
घनिष्ठ (अंतरंग)दूरस्थ, बहिरंग
घरबाहर
घरेलूबाहरी, जंगली, वन्य
घाटामुनाफा
घातप्रतिघात
घातकरक्षक, अघातक
घृणाप्रेम, स्नेह
घोषअघोष, निर्घोष
घोषितअघोषित

‘च’ वर्ग

‘च’

शब्दविलोम
चंचलअचंचल, स्थिर, धीर, निश्चल
चंचलतास्थिरता
चढ़नाउतरना, गिरना
चढ़ावउतार
चतुरमूर्ख, मूढ़
चपलअचपल, गंभीर, स्थिर, संजीदा, शांत
चरअचर
चरित्रवानचरित्रहीन
चर्चितअचर्चित
चलअचल
चांचल्यस्थैर्य
चाटुकारस्वाभिमानी
चातुर्यमूर्खता, मूढ़ता, अचातुर्य
चारुअचारु
चालाकसीधा, भोला, सरल, भला, सज्जन, सीधा-सादा
चाहाअनचाहा, अवांछित
चिंतनीयअचिंतनीय
चिंताप्रसन्नता
चिंतितअचिंतित, निश्चिंत
चिंत्यअचिंत्य, अचिंतनीय
चिकनाखुरदरा (खुरदुरा), रुक्ष
चिकित्स्यअचिक्त्स्य
चिरंजीवीअल्पजीवी
चिरंतननश्वर
चिरअचिर
चिरस्थायीअल्पस्थायी
चिरायुअल्पायु
चुस्तढीला, लचर, सुस्त, शिथिल
चेतनअचेतन, जड़
चेतनामूर्च्छा
चेष्टनिश्चेष्ट
चैनबेचैनी

(बेचैन)

चोरसाह, साधु
चोरी-छिपेडंके की चोट
चौरसऊबड़-खाबड़, असमतल
चौर्यअचौर्य
च्युतअच्युत, संयुत

‘छ’

शब्दविलोम
छंदबद्धछंदमुक्त, छंदहीन
छद्मव्यक्त, प्रकट
छलीनिश्छल (निःछल), निष्कपट
छाँहधूप
छात्रछात्रा, शिक्षक (अध्यापक)
छादनप्रकाशन, अनावरण
छायाआतप, धूप
छिछलागहरा
छिन्नसंलग्न, संबद्ध
छुटकाराबंधन
छूतअछूत
छेद्यअछेद्य
छोटाबड़ा, लंबा

 ‘ज’

शब्दविलोम
जंगमस्थावर
जंगलीघरेलू, पालतू
जटिलसरल, सहज
जड़चेतन
जड़ताचेतनता, चैतन्य
जननीजनक
जनतंत्र (लोकतंत्र)राजतंत्र
जनाकीर्णजनहीन, जनशून्य, निर्जन, सुनसान, सूना
जन्नतजहन्नुम
जन्नतीजहन्नुमी
जन्ममृत्यु
जयपराजय
जरूरीगैरजरूरी
जर्जरदृढ़
जलथल (स्थल), निर्जल, अग्नि
जलयोजितनिर्जलित
जलीयनिर्जल, आग्नेय
जल्ददेर, देरी
जल्दी-जल्दीधीरे-धीरे
जवानीबुढ़ापा
जागनासोना
जागरूकउदासीन
जागृतिसुषुप्ति
जाग्रत (जागरित, जागृत)सुषुप्त, सुप्त
जातीयविजातीय
जानकारअनजान
जागनासोना
जागरणसुषुप्ति, निद्रा
जाड़ागर्मी
जातिविजाति
जानदारबेजान
जाना-पहचानाअजनबी
जारजऔरस
जालिमरहमदिल
जिजीविषामुमूर्षा
जिजीविषुमुमूर्षु
जितेन्द्रियअजितेन्द्रिय, इंद्रियासक्त
जीतहार
जीर्णअजीर्ण
जीवनमरण
जीवितमृत
जुड़ाबिछुड़ा, अलहदा
जेयअजेय
जोड़घटाव
जोरदारहलका
ज्येष्ठकनिष्ठ
ज्योतितम, तमस्, तिमिर
ज्योतिर्मयतमोमय
ज्वलनशमन
ज्वारभाटा

 

ज्ञ’

शब्दविलोम
ज्ञातअज्ञात
ज्ञानअज्ञान, भ्रम
ज्ञानीअज्ञानी, मूढ़, मूर्ख
ज्ञेयअज्ञेय

‘झ’

शब्दविलोम
झंकृतनिस्तब्ध
झगड़ासुलह, शांति
झिल्लड़गफ, ठस
झीनागफ, ठस, गाढ़ा
झूठसच
झोपड़ीमहल

‘ट’ वर्ग

ट’

शब्दविलोम
टकसालीसामान्य
टलअटल
टीकाभाष्य
टूटनाजुड़ना

 ‘ठ’

शब्दविलोम
ठंडगर्मी
ठंडागर्म
ठहरावजाना
ठिगनालम्बा
ठीकगलत
ठोसपोला, खोखला, तरल, द्रव
ठौरकुठौर

 ‘ड’

शब्दविलोम
डरनिडर
डरपोकनिडर
डिगअडिग
डाल, डालीपत्ती

 ‘ढ’

शब्दविलोम
ढंगबेढंग, कुढंग
ढाढ़सत्रास
ढालतलवार
ढालूसमतल, चौरस
ढीठविनम्र
ढीलाकसा

‘त’ वर्ग

‘त’

शब्दविलोम
तंदुरुस्तकमजोर
तंदुरुस्तीकमजोरी
तंद्राजागरण
तकलीफआराम
तटमँझधार
तटस्थलिप्त, आसक्त, सापेक्ष, पक्षपाती
तत्परअतत्पर
तद्वत

(उसके समान, उस जैसा)

अतद्वत
तप्तशीतल, शीत, ठंडा
तनयतनया
तनुसांद्र
तनुजतनुजा (तनूजा)
तनुतापुष्टता
तन्वंगीस्थूलांगी
तन्वीस्थूलांगी
तमप्रकाश, ज्योति, आलोक
तमस्सत्त्व
तरशुष्क
तरलठोस
तरुणवृद्ध
तरुणीवृद्धा
तर्कवितर्क
तर्कपूर्णकुतर्कपूर्ण
तर्कसंगतअतर्कसंगत
तलअतल
तलवारढाल
तांडवलास्य
ताज़ाबासी
तापशीत
तामसिकसात्विक
तारीफ़बुराई
तारुण्यवार्द्धक्य
तालीमयाफ्ताजाहिल
तिक्तमधुर
तिमिरप्रकाश, आलोक, ज्योति
तिरस्कारस्वीकार, सम्मान
तीक्ष्णमंद, कुंठित, कुंद
तीव्रमंद
तुकांतअतुकांत
तुच्छमहान्, महत्त्वपूर्ण
तुलनीयअतुलनीय
तुल्यअतुल्य
तुष्टरुष्ट
तृप्तअतृप्त, तृषित
तृप्तिअतृप्ति
तृषातृप्ति
तृषिततृप्त
तृष्णावितृष्णा, तृप्ति
तेजहलका, मंद, धीमा
तेजस्वीनिस्तेज
त्यक्तग्रहीत
त्याज्यअत्याज्य, ग्राह्य
त्रिकोणषट्कोण
त्रिकुटीभृकुटी
त्रुटिपूर्णत्रुटिहीन

‘थ’

शब्दविलोम
थकावटस्फूर्ति
थलजल
थाहअथाह
थोकफुटकर, परचून, खुदरा
थोड़ाबहुत, अधिक

 ‘द’

शब्दविलोम
दंडपुरस्कार, क्षमा
दक्षअदक्ष
दक्षताअदक्षता
दक्षिणवाम, उत्तर
दब्बूदबंग
दमनीयअदमनीय
दमितउत्तेजित
दयालुनिर्दय, क्रूर
दरिद्रधनाढ्य, धनी, सम्पन्न
दर्शनीयअदर्शनीय
दलितअदलित
दागी, दागदार

(दाग)

बेदाग
दातासूम, याचक, भिखारी, भिक्षुक, ग्रहीता
दानवमानव
दानीकृपण
दासस्वामी
दाह्यअदाह्य
दिनरात
दिनांकितअदिनांकित
दिलेरकायर
दिवंगतजीवित
दिवसविभावरी
दिवारात्रि, निशि
दिवाकरनिशाकर
दिव्यअदिव्य, लौकिक
दीर्घह्रस्व, लघु, छोटा, सूक्ष्म
दीर्घकायकृशकाय
दीर्घायुअल्पायु
दुआबद्दुआ
दुःखसुख
दुःशीलसुशील
दुःसाध्यसुसाध्य
दुखद (दुःखद)सुखद
दुखदायक (दुःखदायक)सुखदायक
दुखमय (दुःखमय)सुखमय
दुखांत (दुःखांत)सुखांत
दुखी (दुःखी)सुखी
दुराचारसदाचार
दुराचारीसदाचारी
दुराग्रहसत्याग्रह, आग्रह
दुरुस्तगलत, गड़बड़, अस्त-व्यस्त
दुर्गतिसुगति, सद्गति
दुर्गमसुगम
दुर्जनसज्जन
दुर्दमसुदम
दुर्दांतशांत, सौम्य
दुर्दिन, दुर्दिवससुदिन
दुर्निवार, दुर्निवार्यनिवार्य
दुर्बलसबल
दुर्बुद्धिसुबुद्धि
दुर्भाग्यसौभाग्य
दुर्योगसुयोग
दुर्लभसुलभ
दुष्करसुकर
दुष्कृतिसुकृति
दुष्टसज्जन
दुष्परिणामसुपरिणाम
दुष्प्रवृत्तिसद्प्रवृत्ति
दुष्प्राप्यसुप्राप्य
दूरनिकट, पास
दूरदर्शिताअदूरदर्शिता
दूरदर्शीअदूरदर्शी
दूरदृष्टिनिकटदृष्टि
दूरवर्तीनिकटवर्ती
दूषितअदूषित, स्वच्छ, सित
दृढ़अदृढ़, दोलायमान
दृश्यअदृश्य
दृष्टअदृष्ट
देखाअनदेखा
देनलेन
देनदारलेनदार
देयअदेय
देर, देरीजल्द, जल्दी
देवदानव
देवतादानव, असुर
देवरजेठ, देवरानी
देशविदेश
देशभक्तदेशद्रोही
देहातीशहरी
देही

(देह)

अदेह, विदेह
दैत्यदेव
दैवअदैव
दैविकभौतिक
दोपहरआधी रात
दोषगुण
दोषमार्जनअभिशप्ति
दोषमुक्तदोषसिद्ध
दोषीनिर्दोष, अदोष
द्युति

(द्यूत)

अंधकार
द्रुतमंथर
द्रवठोस
द्वेषसद्भावना, अद्वेष, द्वेषरहित, द्वेषहीनता
द्वेषीअद्वेषी, सद्भावी
द्वैतअद्वैत
द्वन्द्वशांति

‘ध’

शब्दविलोम
धनवान, धनवंतअकिंचन, धनहीन, निर्धन, गरीब, दरिद्र
धनात्मकऋणात्मक
धनी, धनिकनिर्धन, गरीब, दरिद्र, कंगाल
धरागगन
धर्मअधर्म
धर्मीअधर्मी
धवलश्याम, कृष्ण, धुँधला, धूमिल
धार्मिकअधार्मिक
धीरअधीर
धीरजउतावली
धीरताअधीरता
धीरोदात्तधीरोद्धत
धूपछाँह
धूमिलउज्ज्वल, धवल
धृष्टविनम्र, विनीत, नम्र
धैर्यअधैर्य
ध्रुवअध्रुव, अस्थिर
ध्वंसनिर्माण

‘न’

शब्दविलोम
नकदउधार
नकलीअसली
नकारात्मकसकारात्मक
नखशिख
नगरग्राम
नतउन्नत, अनत
नतोदरउन्नतोदर
नपुंसकपुंसत्व (पुंस्त्व)
नफानुकसान
नम्यअनम्य
नम्रअनम्र
नयापुराना
नरनरी
नरकस्वर्ग
नराधमनरपुंगव, नरोत्तम
नर्मसख्त, कड़ा, कठोर
नवीनप्राचीन
नवीनताप्राचीनता
नश्वरअनश्वर, शाश्वत
नसीबवरबदनसीब
नाईनाईन
नागरिकग्रामीण
नामवरबदनाम
नामीबदनाम

(बदनामी)

नारकीयस्वर्गीय
नास्तिकआस्तिक
निंदनीयअनिंदनीय, प्रशंसनीय, अभिनंदनीय, वंदनीय
निंदाप्रशंसा, स्तुति
निंद्यश्लाघ्य, वन्द्य, अनिंद्य
निःशंकसशंक
निःशेषशेष, अवशेष
निःसीमससीम
निकटदूर
निगुरासगुरा (सगुरू)
निजपर
निजीसार्वजनिक
निडरडरपोक
नित्यअनित्य
निद्राअनिद्रा, जागरण
निपुणअनिपुण
निमंत्रितअनिमंत्रित
नियंत्रितअनियंत्रित
नियतअनियत
नियमितअनियमित
नियामकअनियामक
निरक्षरसाक्षर
निरतविरत
निराकारसाकार
निरादरआदर, सादर
निराधारसाधार
निरामिषसामिष, आमिष
निरावृतआवृत
निराशआशावान
निरुग्णतारुग्णता
निरुत्तरउत्तर
निरुद्धअनिरुद्ध
निरुद्विग्नउद्विग्न
निर्गमनआगमन
निर्गुणसगुण
निर्जलसजल
निर्जीवसजीव
निर्णयअनिर्णय
निर्णितअनिर्णीत
निरर्थकसार्थक
निर्दयसदय, दयालु, दयावान्, दयावंत, सहृदय
निर्दिष्टअनिर्दिष्ट
निर्दोषसदोष
निर्धनधनी
निर्धनताधनाढ्यता
निर्धारितअनिर्धारित
निर्बलसबल
निर्बाधबाधित, बाधायुक्त, सबाध
निर्बुद्धिबुद्धिमान्
निर्भीकडरपोक, कायर, भीरु
निर्मलमलिन
निर्माणविनाश, ध्वंस, विध्वंस
निर्लज्जसलज्ज
निर्वचनीयअनिर्वचनीय
निर्वाक्सवाक्
निर्वाच्यअनिर्वाच्य
निर्विघ्नविघ्न
निवृत्तप्रवृत्त
निवृत्तिप्रवृत्ति
निशीथमध्याह्न
निश्चयअनिश्चय
निश्चितअनिश्चित
निश्चेष्टसचेष्ट
निषिद्धविहित
निषेधविधि
निष्कंटकसकंटक, कंटकाकीर्ण, कंटकित
निष्कलंकसकलंक, कलंकित
निष्कामसकाम
निष्क्रियसक्रिय
निष्ठाअनिष्ठा
निष्चेष्टसचेष्ट
निष्पापसपाप, पाप
निस्सारसारवान्, सारयुक्त

(सार)

नीचाशयसदाशय
नीचेऊपर
नीतिअनीति
नीरससरस
नीरुजतारुग्णता
नीरोगरोगी

(रोग)

नूतनपुरातन
नेकबद
नेकनामीबदनामी
नेकीबदी
नैतिकअनैतिक
नैसर्गिकअनैसर्गिक, कृत्रिम
नौकरमालिक, नौकरानी
नौकरीबेरोजगारी, बेकारी
न्यायअन्याय
न्यायपूर्णअन्यायपूर्ण
न्यायीअन्यायी
न्यूनअधिक, अन्यून
न्यूनतमअधिकतम

‘प’ वर्ग

‘प’

शब्दविलोम
पंडितमूर्ख
पंथकुपंथ
पकड़नाछोड़ना
पकाअधपका, कच्चा
पक्काकच्चा
पक्वअपक्व
पक्षविपक्ष
पक्षधरविपक्षी
पक्षपाततटस्थता, निष्पक्षता
पक्षपातीतटस्थ, निष्पक्ष
पटुअपटु
पठितअपठित
पढ़ा-लिखाअनपढ़, बेपढ़ा, अँगूठा-छाप
पतनउत्थान
पतनोन्मुखविकासोन्मुख
पतितपावन, उत्थित
पतिव्रताकुलटा, व्याभिचारिणी, दुराचारिणी
पदस्थअपदस्थ, पदच्युत
पद्यगद्य
परस्व, अपर
परकीयस्वकीय
परतंत्रस्वतंत्र
परमात्माआत्मा
परमार्थस्वार्थ
पराजयविजय, जय
पराजितअपराजित
पराजेयअपराजेय
पराधीनस्वाधीन
परायत्तस्वायत्त
परार्थस्वार्थ
परास्तविजयी, अपराजित, अपराजेय, अजेय
परिगृहीतपरित्यक्त
परिग्रहअपरिग्रह
परिग्रहीअपरिग्रही
परिचितअपरिचित, अनजाना
परिच्छिन्नअपरिच्छिन्न
परिणतअपरिणत
परिणीतअपरिणीत
परिणीताअपरिणीता
परिपक्वअपरिपक्व
परिपुष्टअपरिपुष्ट
परिमार्जितअपरिमार्जित
परिमितअपरिमित
परिमेयअपरिमेय
परिवर्तनीयअपरिवर्तनीय
परिवर्तितअपरिवर्तित
परिश्रमविश्राम
परिश्रमीआलसी
परिष्कृतअपरिष्कृत
परिसीमितअपरिसीमित
परिहार्यअपरिहार्य
परीक्षितअपरीक्षित
परुषअपरुष, कोमल
परोक्षअपरोक्ष, प्रत्यक्ष
पर्णकुटीप्रासाद
पर्याप्तअपर्याप्त
पल्लवनसंक्षेपण
पवित्रअपवित्र, दूषित
पसंदनापसंद, नापसंदगी
पहलापिछला, बादवाला
पहलेपीछे, बाद के
पाकनापाक
पाच्यअपाच्य
पाठकश्रोता
पाठ्यअपाठ्य
पात्रअपात्र, कुपात्र
पानाखोना
पापपुण्य
पापचेतापापमुक्त
पापीनिष्पाप, पुण्यवान, पुण्यशील
पारदर्शकअपारदर्शक
पारदर्शीअपारदर्शी
पार्थिवअपार्थिव
पालकपालित, घालक, संहारक
पावनअपावन, कलुषित
पाश्चात्यपूर्वीय, पौरस्त्य, पौर्वात्य
पासदूर
पीड़ितपीड़क
पुण्यपाप
पुण्यवानपापी
पुण्यात्मापापात्मा, दुरात्मा
पुत्रपुत्री
पुरस्कारदंड, तिरस्कार
पुरस्कृतदंडित, तिरस्कृत, अपमानित, अनादृत
पुरुषस्त्री
पुष्टअपुष्ट, क्षीण
पुष्टिअपुष्टि
पुष्पकंटक
पूज्य, पूजनीयनिंद्य, निंदनीय
पूतअपूत
पूरब (पूर्व)पश्चिम
पूराअधूरा
पूरितअपूरित
पूर्णअपूर्ण, खाली, रिक्त
पूर्णताअपूर्णता
पूर्णकालिकअपूर्णकालिक
पूर्वअपूर्व, अपर, पश्चिम, पश्च
पूर्वकालीनउत्तरकालीन
पूर्वपदउत्तरपद
पूर्वार्द्धउत्तरार्द्ध
पूर्ववर्तीपरवर्ती, उत्तरवर्ती
पूर्वाह्नअपराह्न
पृथक्अपृथक्, संयुक्त
पृथक्करणीयअपृथक्करणीय
पृष्ठभागअग्रभाग
पेयअपेय
पैनाभोथरा
पोषितअपोषित, पोषक, शोषित
पौरुषस्त्रीत्व
पौरुषेयअपौरुषेय
प्रकटअप्रकट, गुप्त, प्रच्छन्न
प्रकाशनगोपन
प्रकाशितअप्रकाशित
प्रकाशअंधकार
प्रकृतअप्रकृत
प्रकृतिपुरुष
प्रकृतिस्थअप्रकृतिस्थ
प्रखरमंद
प्रख्यातकुख्यात
प्रगतिविनाश, अप्रगति, अवनति
प्रगतिशीलअप्रगतिशील, दकियानूस, रूढ़िवादी, अप्रगामी
प्रगल्भअप्रगल्भ
प्रचलितअप्रचलित
प्रचारितअप्रचारित
प्रचुरअप्रचुर, अल्प
प्रच्छन्नअप्रच्छन्न, प्रकट, प्रत्यक्ष
प्रच्छादनअनाच्छादन
प्रजातंत्रराजतंत्र
प्रतिकूलअनुकूल
प्रतिगमनप्रस्थान
प्रतिपन्नअप्रतिपन्न
प्रतिबद्धअप्रतिबद्ध
प्रतिमअप्रतिम
प्रतिष्ठाअप्रतिष्ठा
प्रतिष्ठितअप्रतिष्ठित
प्रतीच्यप्राच्य
प्रत्यक्षअप्रत्यक्ष, प्रच्छन्न, गुप्त, परोक्ष
प्रत्ययउपसर्ग
प्रत्यर्थीअर्थी
प्रत्याशादुराशा
प्रत्याशितअप्रत्याशित
प्रथमअंतिम
प्रदत्तअदत्त
प्रदानआदान
प्रधानगौण
प्रपौत्रप्रपौत्री
प्रफुल्लम्लान
प्रबुद्धबुद्धिहीन
प्रभावितअप्रभावित
प्रभावीअप्रभावी, निष्प्रभावी, प्रभावशून्य
प्रभुभृत्य
प्रमाणितअप्रमाणित
प्रमुखगौण, सामान्य
प्रमेयअप्रमेय
प्रयुक्तअप्रयुक्त
प्रयोगअप्रयोग
प्रलयसृष्टि
प्रवरअवर
प्रवृत्तअप्रवृत्त
प्रवृत्तिनिवृत्ति, अप्रवृत्ति
प्रवेशनिकास
प्रशंसकनिंदक
प्रशंसनीयअप्रशंसनीय, निंदनीय
प्रशंसानिंदा, भर्त्सना
प्रशंसितनिंदित
प्रशस्तअप्रशस्त
प्रशान्तउद्भ्रांत
प्रशिक्षितअप्रशिक्षित
प्रश्नउत्तर
प्रसन्नअप्रसन्न, खिन्न, दुःखी
प्रसन्नताअप्रसन्नता, खेद, दःख
प्रसम, प्रसामान्यअप्रसम
प्रसादविषाद, अवसाद, अप्रसाद
प्रसारसंकोच
प्रसारणआकुंचन, संकुचन
प्रसिद्धअप्रसिद्ध
प्रस्तुतअप्रस्तुत
प्रस्तुतिअप्रस्तुति
प्रस्थानआगमन
प्राकृतअप्राकृत
प्राकृतिकअप्राकृतिक, कृत्रिम, विकृत
प्राचीप्रतीची
प्राचीनअर्वाचीन, नवीन
प्राच्यपाश्चात्य, प्रतीच्य
प्रातःसायं
प्राधिकृतअप्राधिकृत
प्राप्तअप्राप्त
प्राप्त्याशादुराशा, निराशा
प्राप्यअप्राप्य, दुष्प्राप्य
प्रामाणिकअप्रामाणिक
प्रायःबहुधा, सदैव
प्रारम्भसमाप्ति, अंत
प्रारम्भिकअंत्य, अंतिम
प्रासंगिकअप्रासंगिक, बेतुका
प्रियअप्रिय
प्रियोक्तिकटूक्ति

(कटोक्ति)

प्रीतिद्वेष
प्रेमघृणा
प्रेमभावदुर्भाव
प्रेरितअप्रेरित
प्रेषकप्रेषिती
प्रोत्साहितहतोत्साहित
प्रौढ़अप्रौढ़
प्रौढ़ताअप्रौढ़ता

‘फ’

शब्दविलोम
फलकुफल
फलाहारीअनाजी
फलितअफलित
फाटकहाटक
फायदानुकसान
फुल्लम्लान
फूलकाँटा
फैलनासिकुड़ना

 ‘ब’

शब्दविलोम
बंजरउर्वर
बंधनमुक्ति, मोक्ष
बड़बड़ियागुमसुम
बड़बोलागुमसुम
बढ़नाघटना
बढ़ियाघटिया
बद्धअबद्ध, मुक्त

(अवध्य)

बननामिटना, बिगड़ना, टूटना
बर्बरसभ्य
बलवानदुर्बल, बलहीन, निर्बल
बहिरंगअंतरंग
बहिश्त, बिहिश्तदोज़ख़
बहिष्कारस्वीकार, अंगीकार
बिहिश्तीदोज़ख़ी
बहुअल्प
बहुधायदाकदा, जब-तब, कभी-कभी
बहुपत्नीकबहुपतिका
बहुमतअल्पमत
बाढ़सूखा
बाधकअबाधक, सहायक
बाधितअबाधित
बाध्यअबाध्य
बार-बारकभी-कभी, जब-तब, यदा-कदा
बाहरअंदर, भीतर
बाह्यआभ्यंतर, अभ्यंतर, आभ्यंतरिक, आंतरिक
बीमारचंगा, तंदुरुस्त, स्वस्थ, नीरोग
बुढ़ापाजवानी
बुद्धिमत्तामूर्खता, मूढ़ता
बुद्धिमान्बुद्धिहीन, निर्बुद्धि, मूर्ख, अज्ञानी
बुराभला, अच्छा, नेक
बुराईभलाई, अच्छाई, नेकी
बृहत्लघु
बेचनाखरीदना
बेटाबेटी
बेडौलसुडौल
बेदमदमदार
बेमेलसंगत
बोधअबोध
बोधगम्यअबोधगम्य, गूढ़, दुरूह, दुर्बोध
बोध्यअबोध्य
ब्याहाअनब्याहा, अविवाहित, कुँआरा
ब्रह्मजीव

‘भ’

शब्दविलोम
भंगुरअभंगुर
भंजकयोजक
भंजनीयअभंजनीय
भक्तअभक्त, भगवान
भक्ष्यअभक्ष्य
भगवानभक्त, भगवती
भग्नअभग्न, साबुत, अखंड, समूचा
भद्रअभद्र
भद्रताअभद्रता
भयसाहस, हिम्मत, अभय
भयभीत, भयाकुल, भयातुरनिर्भय, अभय, निडर, निर्भीक
भयाक्रांतभयशून्य
भराखाली, छूछा, रिक्त
भलअनभल
भलाबुरा
भलाईबुराई
भव्यसाधारण, फूहड़, अभव्य
भाईबहन (बहिन)
भाग्यअभाग्य, दुर्भाग्य
भाग्यवानअभागा, बदकिस्मत, हतभाग्य, भाग्यहीन
भारीहलका
भारी-भरकमहलका-फुलका
भावअभाव, कुभाव, दुर्भाव
भावनीयअभावनीय
भावीभूत
भिक्षुकदाता
भिज्ञअनभिज्ञ
भिन्नअभिन्न
भीतरबाहर
भीतरीबाहरी
भीषणसौम्य
भूगोलखगोल
भुक्तअभुक्त
भूतभविष्य
भूतकालभविष्यकाल
भूतपूर्वअभूतपूर्व
भूमिकाउपसंहार
भूषणकुभूषण, दूषण
भेदअभेद
भेद्यअभेद्य, दुर्भेद्य
भोक्ताअभोक्ता, भुक्त
भोगीयोगी
भोग्यअभोग्य
भोज्यअभोज्य
भौतिकध्यात्मिक

(ध्यात्मिक)

भौतिकताध्यात्मिकता

(अध्यत्मिकता)

भौतिकवादध्यात्मवाद

(आध्यात्मवाद)

भौकितवादीध्यात्मवादी

(आध्यात्मवादी)

भ्रांतनिर्भ्रांत
भर्ताभार्या
भ्राता (भ्रातृ, भाई)भगिनी (बहन)
भ्रातृज (भतीजा)भ्रातृजा (भतीजी)
भ्रामकनिश्चयात्मक

‘म’

शब्दविलोम
मंगलअमंगल
मंगलकारीअमंगलकारी
मंथरक्षिप्र, तीव्र, शीघ्र
मंदद्रुत, त्वरित
मग्नदुःखी, ऊपरी
मजेदारबेमजा
मतभेदमतैक्य
मत्तअमत्त
मधुरअमधुर, कटु, कर्कश, तीक्ष्ण, तिक्त
मनुजदनुज
मध्याह्ननिशीथ, अर्द्ध रात्रि
मनःस्थैर्यमनःदौर्बल्य
मनसाकर्मणा
मनुजदनुज
मनुष्यपशु, राक्षस
मनुष्यतापशुता
मनोरमअसुन्दर
ममतानिर्ममता
ममत्वपरत्व
मरनाजीना
मर्त्यअमर्त्य, अमर
मर्यादितअमर्यादित
मलअमल
मलिननिर्मल, मलरहित
मसृणरुक्ष (रूक्ष)
महँगासस्ता, सहँगा
महत्लघु, क्षुद्र
महत्तम्लघुत्तम
महत्तालघुता
महत्त्वपूर्णगौण, असार, तुच्छ, अमहत्त्वपूर्ण, महत्त्वहीन
महलझोपड़ी
महात्मादुरात्मा
महानतुच्छ, महत्त्वहीन
महायोगीमहाभोगी
महाशयक्षुद्राशय
महिमालघिमा
महिलापुरुष
मातापिता
मातृव्यपितृव्य
मातृसत्तात्मकपितृसत्तामक
मानअपमान
मानवदानव
मानवतानृशंसता, दानवता
मानवीयअमानवीय
मान्यअमान्य
मार्जितअमार्जित
मालिकनौकर
मितव्ययिता (मितव्ययता)अमितव्ययिता
मितव्ययीअपव्ययी, अमितव्ययी
मित्रशत्रु
मिथ्यासत्य
मिलनविच्छेद, विछोह, विरह, वियोग
मिलनाबिछुड़ना (बिछड़ना)
मिश्रितअमिश्रित
मीठानमकीन, फीका, कड़वा
मुक्तबँधा, बद्ध
मुक्तिबंधन
मुखपृष्ठ, प्रतिमुख
मुख्यगौण
मुग्धअमुग्ध
मुदितखिन्न
मुद्रितअमुद्रित
मुनाफाघाटा, नुकसान
मुनासिबनामुनासिब
मुमकिननामुमकिन
मुर्दनीजीवंतता
मुर्दाजिंदा
मुर्दादिलजिंदादिल
मुर्दादिलीजिंदादिली
मुर्दाबादजिंदाबाद
मुलायमकड़ा, कठोर, सख्त
मुश्किलआसान
मुसीबतआराम
मूकवाचाल, मुखर, वाक्पटु
मूढ़ज्ञानी
मूर्खपंडित
मूर्छितसचेत, सजग, सतर्क
मूर्तअमूर्त
मूलनिर्मूल, शाखा
मूल्यअमूल्य
मूल्यवानमूल्यहीन
मृतजीवित
मृत्युजीवन
मृत्युंजयमर्त्य
मृदुलकठोर
मेधावीमूर्ख
मेलवैमनस्य, अनबन
मेहनतीआलसी
मेहमानमेजबान
मैत्रीअमैत्री, युयुत्सा, वैमनस्य, शत्रुता, वैर
मोटापतला, महीन
मोक्षबंधन
मोहितअमोहित, मोहक
मौकाबेमौका
मौकेबेमौके
मौनमुखर, वाचाल
मौखिकलिखित
मौलिकअमौलिक, बनावटी अनूदित
म्लानअम्लान

‘अन्तःस्थ’ वर्ग

‘य’

शब्दविलोम
यतिगृहस्थ, गृही
यथार्थअयथार्थ, कल्पित, काल्पनिक, आदर्श
यथेष्टकम, अल्प, थोड़ा, स्वल्प
यद्यपितद्यपि, तदपि, तथापि
यशअपयश, अयश
यशस्वीअयशस्वी
याचकअयाचक, दाता
याचितअयाचित
यादभूल
यादृशतादृश
युक्तियुक्तअयुक्तियुक्त
युद्धशान्ति
युयुत्सामैत्री
युवावृद्ध
योगवियोग
योगीभोगी
योग्यअयोग्य
योग्यताअयोग्यता
यौगिकअयौगिक
यौवनवार्धक्य, जरा, बुढ़ापा

‘र’

शब्द विलोम
रंगीनरंगहीन, अपरक्त
रक्षकभक्षक
रक्षितअरक्षित
रचनाध्वंस
रचितअरचित

(विरचित)

रतविरत
रतिविरति
रथी (रथिक)विरथ, पदाति (पैदल सैनिक)
रद्दबहाल
रवनीरव, निःशब्द, विरव
रसवाननीरस, रसहीन
रसिकअरसिक
रसीलारसहीन, नीरस
रहमदिलबेरहम
रहितसहित
रागद्वेष, विराग
रागीविरागी
राजतंत्रजनतंत्र, लोकतंत्र, प्रजातंत्र, गणतंत्र
राजारंक, प्रजा, रानी
रातदिन
राष्ट्रप्रेमराष्ट्रद्रोह
रात्रिदिवस
रामरावण
राहतमुसीबत, तकलीफ, परेशानी, प्रकोप
रिक्तपूर्ण, भरा
रिपुमित्र, सुहृद, सखा
रिष्टअरिष्ट
रुग्णस्वस्थ, तंदुरुस्त
रुचिअरुचि
रुचिकरअरुचिकर
रूक्षमृदु, स्निग्ध
रूढ़िबद्धरूढ़िमुक्त
रूढ़िवादीप्रगतिशील, स्वछन्दतावादी
रूपकुरूप, अरूप
रूपवानकुरूप
रोगनीरोगता, आरोग्य, स्वास्थ्य
रोगीनीरोग, तंदुरुस्त, स्वस्थ
रोचकअरोचक
रोनाहँसना
रोहण (आरोहण)अवरोहण
रौद्रअरौद्र, शांत

‘ल’

शब्दविलोम
लंघनीयअलंघनीय
लंघ्यअलंघ्य
लंबाठिगना, नाटा
लंबाईचौड़ाई
लक्ष्यअलक्ष्य
लक्षितअलक्षित
लगाताररुक-रुककर
लघुगुरु, दीर्घ, महत्
लचकीला, लचीलाकड़ा, कठोर
लजीलाबेशर्म (बेशरम), निर्लज्ज
लज्जावाननिर्लज्ज
लज्जालुनिर्लज्ज, बेशर्म
लब्धअलब्ध, अप्राप्त, प्रदत्त
लभ्यअलभ्य
लापरवाहसावधान, सचेत, सतर्क
लाभहानि, क्षति
लाभदायकहानिकारक
लाभप्रदहानिप्रद, अलाभकर
लायकनालायक
लालसाविरक्ति
लिखितअलिखित, मौखिक
लिप्तअलिप्त, निर्लिप्त
लुप्तव्यक्त
लुभावनाघिनौना
लेनदेन
लेनादेना
लोकपरलोक
लोकप्रियअलोकप्रिय
लोभनिर्लोभ
लोहितअलोहित
लौकिकअलौकिक, पारलौकिक

‘व’

शब्दविलोम
वंदनीयनिंदनीय
वंध्याउर्वरा
वक्रऋजु, सरल
वचनबद्धअवचनबद्ध, वचनमुक्त
वध्यअवध्य
वनस्थलमरुस्थल
वफादारबेवफा
वयस्कअवयस्क, अल्पव्यस्क, नाबालिग
वरवधू, कन्या
वरदानअभिशाप
वरिष्ठकनिष्ठ
वर्जनीय, वर्ज्यग्रहणीय
वर्णविवर्ण
वर्णनीयअवर्णनीय, वर्णनातीत
वर्ण्यअवर्ण्य
वसंतपतझड़
वस्त्रधारीवस्त्रहीन, विवस्त्र, नंगा, दिगम्बर
वांछनीयअवांछनीय
वांछितअवांछित
वाकिफनावाकिफ
वाचालमूक
वाजिबगैरवाजिब, नावाजिब
वादप्रतिवाद
वादीप्रतिवादी
वास्तविकअवास्तविक
वास्तविकताअवास्तविकता
विकर्मदिव्यकर्म
विकर्मीदिव्यकर्मी
विकलअविकल
विकसितअविकसित, पिछड़ा
विकारअविकार
विकारीअविकारी
विकासविनाश, ह्रास, अविकास
विकृतअविकृत
विक्षुब्धअविक्षुब्ध
विख्यातकुख्यात, बेनाम, गुमनाम
विख्यातिकुख्याति
विग्रहसमास, संधि
विघ्ननिर्विघ्न
विचलितअविचलित
विचारवानअविचारी
विचारितअविचारित
विच्छिन्नअविच्छिन्न
विजयपराजय
विजयीपराजित, परास्त
विजेताविजित
विज्ञअविज्ञ, अज्ञ
वितथअवितथ
विदग्धअविदग्ध
विदितअविदित
विदेशीस्वदेशी
विद्यमानअविद्यमान
विद्याअविद्या
विद्वानमूर्ख
विधवासधवा
विधिनिषेध, विरुद्ध
विधिकअविधिक
विधिसम्मतविधिविरुद्ध
विधुरसपत्नीक
विधेयात्मकनिषेधात्मक
विनतउद्धत
विनम्रअविनम्र, ढीठ, धृष्ट, उद्दंड, उग्र, उच्छृंखल
विनयअविनय
विनयीअविनयी
विनश्वरअविनश्वर
विनिर्णीतअनिर्णीत
विनीतअविनीत, दुर्विनीत
विपत्तिसम्पत्ति
विपत्नीकसपत्नीक
विपद्संपद्
विपन्नअविपन्न, संपन्न, नीरोग
विपुलअल्प, स्वल्प
विबुधअविबुध, बुद्धिहीन, मूर्ख
विभक्तअविभक्त
विभवपराभव
विभाज्यअविभाज्य
विभ्रांतशांत
विमुखउन्मुख, सम्मुख
वियोजनसंयोजन
वियोगसंयोग, मिलन
वियोज्यअवियोज्य
विरलअविरल, सघन, गझिन, सुलभ, सर्वसुलभ
विरहमिलन, संयोग
विराटक्षुद्र, लघु
विरोधसहयोग
विलक्षणसाधारण
विवस्त्रसवस्त्र
विवादनिर्विवाद
विवाहितअविवाहित
विवेकीअविवेकी
विशाललघु, क्षुद्र
विशालकायक्षीणकाय, लघुकाय
विशिष्टसामान्य, साधारण
विशुद्धअविशुद्ध, अशुद्ध, अपवित्र, मिलावटी, मिश्रित
विशेषसामान्य, साधारण
विशेषज्ञअविशेषज्ञ
विश्वसनीयअविश्वसनीय
विश्वस्तअविश्वस्त, विश्वासघाती
विश्वासअविश्वास
विश्वासपात्रविश्वासघाती
विश्वासीअविश्वासी
विश्रांतअविश्रांत, अविराम, श्रांत, क्लांत
विश्लेषणसंश्लेषण
विषअमृत
विषमसम
विषादहर्ष
विस्तारसंक्षेप
विस्तारणसंक्षेपण, संकोचन
विस्तीर्णअविस्तीर्ण, संकीर्ण
विस्तृतसंक्षिप्त, संकुचित
विस्मरणस्मरण
विस्मरणीयअविस्मरणीय
विहितअविहित, निषिद्ध
वीरकायर
वीरताकायरता
वृद्धबालक
वृद्धिह्रास
वृष्टिअनावृष्टि
वेदनाआनन्द, उल्लास, खुशी, हर्ष
वैकल्पिकअनिवार्य
वैज्ञानिकअवैज्ञानिक
वैतनिकअवैतनिक
वैदिकअवैदिक
वैधअवैध
वैधानिकअवैधानिक
वैभवदारिद्रय, दैन्य
वैमनस्यसौमनस्य,
वैयक्तिकअवैयक्तिक, सामूहिक, सार्वजनिक
वैषम्यसाम्य
व्यक्तअव्यक्त
व्यक्तिसमाज
व्यक्तिकअव्यक्तिक
व्यक्तिगतसार्वजनिक
व्यग्रअव्यग्र, शांत
व्यभिचारीसदाचारी
व्ययआय
व्यर्थअव्यर्थ
व्यवस्थाअव्यवस्था, कुव्यवस्था, दुर्व्यवस्था
व्यवस्थितअव्यवस्थित
व्यवहृतअव्यवहृत
व्यष्टिसमष्टि
व्यष्टिगतसमष्टिगत
व्यस्तअव्यस्त
व्यापकअव्यापक, सीमित
व्याप्तअव्याप्त
व्याप्तिअव्याप्ति
व्याप्यअव्याप्य
व्यावहारिकअव्यावहारिक
व्याससमास

‘ऊष्म’ वर्ग

‘श’

शब्दविलोम
शंकअशंक, निःशंक
शंकितअशंकित
शकुनअपशकुन
शक्तअशक्त
शक्तिक्षीणता, अशक्ति
शक्तिमानशक्तिहीन
शक्यअशक्य
शठसज्जन, नेक, भला
शठतासज्जनता, नेकी, भलमनसाहत, भलमानसी
शत्रुमित्र
शत्रुतामित्रता
शब्दनिःशब्द
शमितउत्तेजित
शम्यअशम्य
शयनजागरण
शरणअशरण
शरीरीअशरीरी
शर्मदारबेशर्म
शस्त्रअस्त्र, निःशस्त्र, निहत्था
शस्त्रीकरणनिःशस्त्रीकरण
शहरीदेहाती, गँवार
शांतअशांत, उत्तेजित, उद्विग्न
शांतिअशांति, क्रांति
शानदारशर्मनाक
शापवरदान, आशीर्वाद
शापित, शापग्रस्तशापमुक्त
शायदअवश्य
शारीरिकमानसिक
शालीनधृष्ट, उद्धत
शाश्वतक्षणिक, क्षणभंगुर
शासकशासित
शास्त्रीयअशास्त्रीय, शास्त्रविरुद्ध, अविहित
शिक्षकशिक्षार्थी, विद्यार्थी, शिष्य
शिक्षाअशिक्षा
शिक्षितअशिक्षित
शिखनख
शिखरनींव, तल
शीघ्रताविलम्ब
शिथिलदृढ़, सक्रिय
शिवअशिव, शिवा
शिष्टअशिष्ट
शिष्यगुरू
शीतल (शीत)उष्ण
शीर्षतल
शुक्लकृष्ण
शुचिअशुचि
शुद्धअशुद्ध
शुद्धताअशुद्धता
शुद्धिअशुद्धि
शुभअशुभ
शुल्कनिःशुल्क
शुष्कसरस, आर्द्र, सिक्त, नम, गीला
शूरभीरु, कायर
शूरताभीरुता, कायरता
शृंखलाविशृंखला
शृंखलितविशृंखलित
शेषअशेष, संपूर्ण, पूर्ण
शोकहर्ष, आनंद, अशोक
शोचनीयअशोचनीय
शोधितअशोधित
शोभनअशोभन
शोषकशोषित, पोषक
शोषणपोषण
शोहरतबदनामी
शौचअशौच
श्यामश्वेत
श्यामागौरी
श्रद्धाअश्रद्धा, घृणा
श्रमविश्राम
श्रवणदर्शन
श्रव्यदृश्य, अश्रव्य
श्रांतअश्रांत, विश्रांत
श्रीगणेशइतिश्री
श्रीमानश्रीमती
श्रुतअश्रुत
श्रुतिमधुरकर्णकटु
श्रेष्ठअधम, निम्न, निकृष्ट, नीच, तुच्छ
श्रेष्ठताअधमता, नीचता, निकृष्टता
श्रोतावक्ता
श्लाघ्यअश्लाघ्य, निंदनीय
श्लिष्टअश्लिष्ट
श्लीलअश्लील
श्वासप्रश्वास
श्वेतअश्वेत, श्याम

‘स’

शब्दविलोम
संकरशुद्ध
संकलनव्यवकलन
संकल्पविकल्प
संकीर्णविस्तीर्ण, उदार
संकीर्णताउदारता
संकोचअसंकोच, प्रसार, निःसंकोच
संक्षिप्तविस्तृत
संक्षेपविस्तार
संक्षेपणविस्तारण, विस्तारीकरण
संक्षेप मेंविस्तार से
संगकुसंग, निस्संग
संगतअसंगत, बेमेल
संगतिअसंगति, विसंगति
संगठितविघटित, असंघटित
संग्रहविग्रह, त्याग, अपरिग्रह
संघटन, संगठनविघटन
संज्ञावानसंज्ञाहीन
संतअसंत
संततअसंतत
संततिपूर्वज, पुरखा
संतुलनअसंतुलन
संतुष्टअसंतुष्ट
संतुष्टिअसंतुष्टि
संतोषअसंतोष
संतोषजनकअसंतोषजनक
संतोषीअसंतोषी, लोभी, लालची
संदिग्धअसंदिग्ध
संदेहविश्वास, निःसंदेह (निस्संदेह)
संधिविच्छेद, विग्रह
संन्यस्तगृहस्थ
संन्यास, संन्यासाश्रमगृहस्थ, गृहस्थाश्रम, गृहस्थ-जीवन
संन्यासीगृहस्थ, गृही, संन्यासिनी
संदूषणसंशोधन
संदूषितसंशोधित
संपद्विपद्
संपन्नविपन्न
संपन्नताविपन्नता
संपूर्णअपूर्ण
संपृक्तअसंपृक्त
संबद्धअसंबद्ध
संभवअसंभव
संभावनाअसंभावना
संभावितअसंभावित
संभाव्यअसंभाव्य
संभाषणअसंभाषण
संभेद्यअभेद्य
संभ्रमसंयम
संयतअसंयत
संयमअसंयम
संयमीअसंयमी, व्यभिचारी, भोगी
संयुक्तअसंयुक्त, वियुक्त
संयोगअसंयोग, वियोग
संरक्षितअरक्षित
संलग्नअसंलग्न, पृथक्
संलिप्ततटस्थ, निर्लिप्त
संवादविवाद
संवादीविसंवादी, असंवादी
संवृतअसंवृत, विवृत
संवृत्तविवृत्त
संशयअसंशय, निःसंशय, निश्चय
संशयीनिःसंशयी
संशोधितअसंशोधित
संश्लेषणविश्लेषण
संश्लिष्ट, संश्लेषितविश्लिष्ट, विश्लेषित
संसारीअसंसारी
संस्कृतअसंस्कृत, अपरिमार्जित, असभ्य, अशिष्ट, संस्कारहीन
संस्कृतिविकृति
संस्थापनविस्थापन
संस्थापितविस्थापित
संहतअसंहत
सकामनिष्काम
सकारणअकारण
सकारात्मकनकारात्मक
सक्रियअक्रिय, निष्क्रिय
सक्रियताअक्रियता, निष्क्रियता
सक्षमअक्षम
सखाशत्रु
सख्तनरम
सगुणनिर्गुण
सघनविरल
सचझूठ
सचेतअचेत, बेसुध, बेखबर, गाफिल
सचेष्टअचेष्ट, निश्चेष्ट
सच्चरित्र, सुचरित्रदुश्चरित्र
सच्चाझूठा
सजलनिर्जल
सजीवनिर्जीव, अजीव
सजीवतानिर्जीवता
सज्जनदुर्जन, शठ, खल
सटाहटा
सतर्कअसतर्क
सतर्कताअसतर्कता
सत्असत्
सत्कर्मअपकर्म, कुकर्म, दुष्कर्म
सत्कर्मीकुकर्मी, दुष्कर्मी
सत्कारतिरस्कार
सत्यअसत्य, मिथ्या, अनृत
सत्यवादीअसत्यवादी, मिथ्याचारी
सत्यशीलअसत्यशील
सत्याग्रहदुराग्रह
सत्संगकुसंग
सदयनिर्दय
सदाकभी-कभी, यदाकदा
सदाचारअनाचार, दुराचार, कदाचार, व्यभिचार
सदाचारीअनाचारी, दुराचारी
सदाशयदुराशय, नीचाशय
सदुपयोगदुरुपयोग
सदैवकभी-कभी
सद्भावदुर्भाव
सद्भावनादुर्भावना
सद्वृत्तदुर्वृत्त
सद्वृत्तिदुर्वृत्ति
सद्व्यवहारदुर्व्यवहार
सधवाविधवा
सनातनअस्थायी, क्षणिक, क्षणभंगुर
सनाथअनाथ
सन्निहितअसन्निहित
सफलअसफल, विफल, निष्फल
सफलताअसफलता, विफलता
सबलदुर्बल, निर्बल, अबल
सबलाअबला
सबाधनिर्बाध
सभयनिर्भय, अभय
सभ्यअसभ्य, उजड्ड, बर्बर
सभ्यताअसभ्यता
समंजितअसमंजित
समअसम, विषम
समझदारबेसमझ, नासमझ, नादान
समतलअसमतल, खुरदरा
समताअसमता, विषमता
समयअसमय, कुसमय
समरूपअसमरूप
समर्थअसमर्थ
समर्थकविरोधी
समर्थताअसमर्थता
समर्थनविरोध, खिलाफत
समर्थितअसमर्थित
समष्टिव्यष्टि
समस्तअसमस्त
समादरनिरादर, अनादर
समादृतनिरादृत, अनादृत
समाधानअवधान, समस्या
समानअसमान
समानताअसमानता
समाप्तअसमाप्त, व्यास
समावेशनिकास
समावेशननिष्कासन
समासव्यास, विग्रह
समीपदूर
समीपतादूरी
समीपवर्तीदूरवरर्ती
समीचीनअसमीचीन
समीपस्थितदूरस्थित
समुपयुक्तअनुपयुक्त
समूलनिर्मूल
समृद्धिविनाश
सम्पत्तिविपत्ति
सम्बन्धअसम्बन्ध
सम्मतअसम्मत
सम्मतिअसम्मति
सम्मानअसम्मान, अपमान, अवमान, अनादर, तिरस्कार, निरादर
सम्मानितअपमानित, अनादृत, उपेक्षित, तिरस्कृत, निरादृत
सम्मुखविमुख, पृष्ठ, नेपथ्य
सरलकठिन, कुटिल, वक्र, जटिल
सरलताकठिनता, कुटिलता, वक्रता
सरसनीरस, शुष्क
सर्जनध्वंस, विनाश
सर्दगरम
सर्दी (सरदी)गर्मी (गरमी)
सर्वज्ञअज्ञ
सर्वत्रकहीं-कहीं
सर्वदायदा-कदा, कभी-कभी, जब-तब
सर्वांगीणएकांगी
सलज्जनिर्लज्ज
सवर्णअसवर्ण, अवर्ण
सवालजवाब
सविकारनिर्विकार
सशंकनिःशंक (निश्शंक)
सशक्तअशक्त
सशस्त्रनिःशस्त्र, निरस्त्र
सशुल्कनिःशुल्क
ससीमअसीम, निःसीम (निस्सीम)
सस्तामहँगा
सहजकठिन
सहनीयअसहनीय
सहमतअसहमत
सहमतिअसहमति
सहयोगीप्रतियोगी, असहयोगी, विरोधी
सहानुभूतिघृणा, क्रूरता
सहितरहित, विहीन
सहिष्णुअसहिष्णु
सहिष्णुताअसहिष्णुता
सहीगलत
सहोत्साहहतोत्साह
सहोदरअन्योदर्य, अन्योदर, सहोदरा
सहृदयहृदयहीन
सह्यअसह्य
सांप्रदायिकअसांप्रदायिक
सांसारिकपारलौकिक
साकारनिराकार
साक्षरनिरक्षर
साक्षरतानिरक्षरता
सातत्यअसातत्य
सात्त्विक (सात्विक)तामसिक
सादरनिरादर, अनादर
साधारनिराधार
साधारणअसाधारण, विशेष, विलक्षण
साधितअसाधित
साधुअसाधु
साधुताअसाधुता
साध्यअसाध्य
साध्वीअसाध्वी
सानुनासिकनिरनुनासिक
सापेक्षनिरपेक्ष
साफगंदा, मैला
साबुतटूटा, टूटा-फूटा
सामंजस्यअसामंजस्य
सामयिकअसामयिक
सामर्थ्य (सामर्थ)असामर्थ्य
सामर्थ्यवानसामर्थ्यहीन
सामान्यअसामान्य, विशिष्ट
सामिषनिरामिष
सामूहिकव्यक्तिगत, निजी, अलग-थलग
सारयुक्तनिःसार (निस्सार), थोथा, सारहीन
सार्थकनिरर्थक
सार्वजनिकवैयक्तिक, निजी
सावधानअसावधान, अनवधान
सावधानीअसावधानी
साहचर्यअलगाव, पृथक्करण
साहसदुःसाहस (दुस्साहस)
साहसीदुःसाहसी (दुस्साहसी), साहसहीन, भीरु
सितअसित, अश्वेत, काला
सिद्धअसिद्ध
सिद्धिअसिद्धि
सीधाउल्टा, टेढ़ा
सीमितअसीमित, सीमातीत
सुंदरअसुंदर, कुरूप, भद्दा, भोंड़ा
सुंदरताकुरूपता
सुअवसरअनवसर, कुअवसर
सुकरदुष्कर
सुकर्मदुष्कर्म, कुकर्म
सुकालदुष्काल, अकाल
सुकीर्तिअपकीर्ति
सुकृतिदुष्कृति, कुकृति
सुकृत्यकुकृत्य, दुष्कृत्य
सूक्ष्मस्थूल, विराट, विशाल
सुखदुःख
सुखददुःखद (दुखद)
सुखभोगदुखभोग
सुखांतदुःखांत (दुखांत)
सुखान्वितदुःखान्वित (दुखान्वित)
सुखीदुःखी (दुखी)
सुख्यातकुख्यात
सुगंधदुर्गंध
सुगंधितदुर्गंधित
सुगतिदुर्गति, फजीहत
सुगमदुर्गम, कठिन
सुडौलबेडौल
सुदूरसन्निकट, अदूर
सुधाविष, हलाहल, गरल
सुधासिक्तविषाक्त
सुधार्यअसुधार्य
सुनामदुर्नाम
सुनीअनसुनी
सुपथकुपथ
सुपरिणामदुष्परिणाम
सुपाच्यकुपाच्य, गरिष्ठ
सुपात्रकुपात्र
सुपुत्रकुपुत्र
सुपूत (सपूत)कुपूत (कपूत)
सुप्रबंधकुप्रबंध
सुप्रयोगकुप्रयोग
सुफलकुफल
सुबुद्धिदुर्बुद्धि, कुबुद्धि
सुबोधदुर्बोध
सुमतिकुमति
सुमार्गकुमार्ग
सुमार्गीकुमार्गी
सुमुखदुर्मुख
सुयंत्रितकुयंत्रित
सुयशअपयश
सुयोगकुयोग, दुर्योग
सुरअसुर
सुरक्षाअसुरक्षा
सुराजदुराज, कुशासन
सुरूपकुरूप, विरूप
सुलक्षणकुलक्षण
सुलभदुर्लभ
सुविचारकुविचार
सुविधाअसुविधा, दिक्कत
सुविधाजनकअसुविधाजनक, कष्टकर, दिक्कततलब
सुव्यवस्थाअव्यवस्था, कुव्यवस्था, गड़बड़ी
सुशीलदुःशील
सुषुप्तिजागरण
सुसंगतिकुसंगति
सुसमयकुसमय
सुसाध्यदुःसाध्य
सुस्तचुस्त, फुर्तीला
सूक्ष्मस्थूल
सूखागीला
सूर्योदयसूर्यास्त
सृजननाश, विनाश, ध्वंश संहार
सृष्टिप्रलय, ध्वंस, संहार
सेवितअसेवित
सोचअसोच
सोच-विचारकरबिना सोचे-समझे
सोनाजागना
सैद्धांतिकअसैद्धांतिक, व्यावहारिक
सौमनस्यवैमनस्य
सौभाग्यदुर्भाग्य
सौम्यअसौम्य, उग्र
स्खलितअस्खलित
स्तब्धअस्तब्ध
स्तुतिनिंदा
स्तुत्यनिंद्य
स्त्रीपुरुष
स्थायीअस्थायी, स्थानापन्न
स्थावरजंगम
स्थिरअस्थिर, चंचल
स्थिरचित्तअस्थिरचित्त
स्थूलसूक्ष्म, कृश
स्थूलकायकृशकाय
स्थूलांगीकृशांगी, तन्वंगी
स्थैर्यअस्थैर्य
स्निग्धअस्निग्ध, रुक्ष
स्पर्धासहयोग
स्पष्टअस्पष्ट
स्पष्टताअस्पष्टता
स्पृश्यअस्पृश्य
स्फुटअस्फुट
स्मरणविस्मरण
स्मरणीयविस्मरणीय
स्मृतविस्मृत
स्मृतिविस्मृति
स्याहसफेद
स्वकीयपरकीय
स्वकीयापरकीया
स्वच्छअस्वच्छ
स्वच्छताअस्वच्छता
स्वजातविजात
स्वजातिविजाति
स्वतंत्रपरतंत्र
स्वतंत्रतापरतंत्रता, दासता
स्वतंत्रतापूर्वकदासतापूर्वक, परतंत्रतापूर्वक
स्वदेशपरदेश, विदेश
स्वदेशीविदेशी
स्वरव्यंजन
स्वर्गनरक
स्वर्गीयनारकीय
स्वधर्मपरधर्म, विधर्म
स्वप्नजागरण
स्वल्पायुचिरायु, दीर्घायु
स्वस्थअस्वस्थ, रुग्ण, बीमार
स्वस्थताअस्वस्थता
स्वागतनिरादर, तिरस्कार, अनादर, अपमान
स्वादिष्टस्वादहीन, निःस्वाद, बेमजा
स्वाधीनपराधीन
स्वाधीनतापराधीनता
स्वानुभूतिपरानुभूति
स्वाभाविकअस्वाभाविक
स्वामीदास, भृत्य, सेवक
स्वार्थपरमार्थ, निःस्वार्थ
स्वार्थीपरार्थी, परमार्थी
स्वावलंबीपरावलंबी
स्वास्थ्यकरअस्वास्थ्यकर
स्वीकारअस्वीकार
स्वीकार करनाअस्वीकार करना
स्वीकार्यअस्वीकार्य
स्वीकृतअस्वीकृत
स्वीकृतिअस्वीकृति

‘ह’

शब्दविलोम
हँसनारोना
हतअहत
हताशआशावान्
हथियारबंदनिहत्था
हमदर्दबेदर्द
हमारातुम्हारा
हयादारबेहया
हरियालीअकाल, सूखा
हर्षविषाद
हलकाभारी
हलका-फुलकाभारी-भरकम
हानिलाभ
हानिप्रदलाभप्रद
हारजीत
हासरुदन
हिंसकअहिंसक
हिंसाअहिंसा
हितअहित, अनहित
हितकरअहितकर
हितकारीअहितकारी
हेयस्तुत्य, प्रशंसनीय
होनीअनहोनी
ह्रस्वदीर्घ
ह्रासवृद्धि, विकास

 

विशेष्य और विशेषण 

पत्र लेखन

Scroll to Top